υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός

Λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό πρωτοποριακό κίνημα του προηγούμενου αιώνα. Διακρίνεται από τα άλλα πρωτοποριακά κινήματα για την τάση να παρουσιάζεται ως ολοκληρωμένο σύστημα ιδεών και αρχών, η ουσία του οποίου δεν περιορίζεται μόνο στη λογοτεχνική και καλλιτεχνική έκφραση, αλλά φιλοδοξεί –τουλάχιστο στις προγραμματικές προθέσεις του– να δώσει μια ερμηνεία τού κόσμου, στην οποία συμπεριλαβαίνει ορισμένους τρόπους πρακτικής, ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς του ανθρώπου. Ο υ. εμφανίστηκε όταν εξαντλήθηκε το κλίμα νταντά· έπειτα αναπτύχτηκε στη Γαλλία και μέσα στη δεκαετία του 1930 ξαπλώθηκε, με διαφορετικούς βαθμούς επιτυχίας, σε άλλες χώρες. Επηρεασμένος από τις ψυχαναλυτικές θεωρίες, ο Αντρέ Μπρετόν, που, μαζί με τον Λουί Αραγκόν, τον Πολ Ελιάρ και τον Φιλίπ Σουπό, είχε ιδρύσει το 1919 το περιοδικό Litterature, προσπάθησε να μεταφέρει σε γραπτή έκφραση τις υποσυνείδητες αποκαλύψεις της προφορικής έκφρασης. Κατά τα τέλη του 1922 ο Ρενέ Κρεβέλ, ο Ρομπέρ Ντενό και ο Μπενζαμέν Περέ προσπάθησαν να γράψουν και να ζωγραφίσουν σε κατάσταση ημιύπνωσης. Το 1924 ο Αντρέ Μπρετόν δημοσίευσε το πρώτο Μανιφέστο του υπερρεαλισμού και την 1η Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου εμφανίστηκε το περιοδικό Η σουρεαλιστική επανάσταση (La rιvolution surrealiste, 1924 – 1929), με διευθυντές τον Πιερ Ναβίλ και τον Μπενζαμέν Περέ. Ο υ. υποστηρίζει ότι στον άνθρωπο υπερέχει το άλογο και το προλογικό στοιχείο πάνω στο λογικό. Ο υ., ξεκινώντας από την έλλειψη εμπιστοσύνης στην ανθρώπινη λογική ως μέσο για την ερμηνεία μιας φύσης, που δεν είναι πια απλή και οργανωμένη, αλλά συγκεχυμένη και αγχώδης, επιδιώκει να προχωρήσει πέρα από τα αντικειμενικά φαινόμενα και να φτάσει σ’ ένα διαφορετικό βαθμό αλήθειας, βαθύτερης και πιο αληθινής, την «υπερπραγματικότητα» (surrealitι), που ταυτίζεται με τον κόσμο του υποσυνείδητου. Ο υ. θέτει ως αρχή της θεωρητικής, λογοτεχνικής, καλλιτεχνικής, επιστημονικής, κοινωνικής έρευνας την πιστή καταγραφή των εξωλογικών καταστάσεων, όπως είναι το όνειρο, οι ψυχικοί αυτοματισμοί, οι ψυχοπάθειες, συγχρόνως όμως αναζητά μια ενότητα με την οποία ο άνθρωπος θα κατορθώσει να ξεπεράσει τη σύγκρουση μεταξύ λογικού και υποσυνείδητου. Στη λογοτεχνία, η ενότητα αυτή πραγματοποιείται, σύμφωνα με τις αντιλήψεις των υπερρεαλιστών, με την εγκατάλειψη της ξεχωριστής καλλιτεχνικής έκφρασης και τη χρησιμοποίηση της κοινής γλώσσας όλων των ανθρώπων. Γι’ αυτό και οι υπερρεαλιστικές αναζητήσεις διακρίνονται όχι για τον ατομικό, αλλά για τον συλλογικό χαρακτήρα τους, που εκφράζεται κυρίως στα έργα που γράφτηκαν σε συνεργασία – Τα μαγνητικά πεδία (1921) των Μπρετόν και Σουπό, Η άμωμος σύλληψις (1930) των Μπρετόν και Ελιάρ, το Επιβραδύνατε έργα (1930) των Μπρετόν, Σαρ και Ελιάρ. Στη δεκαετία του 1930 – 1940 η ριζοσπαστική και ανατρεπτική κριτική των μύθων της αστικής κοινωνίας, που περιείχαν τα υπερρεαλιστικά προγράμματα, εκφραζόταν, με την πίεση των πολιτικών γεγονότων, σε άμεσες επεμβάσεις. Από το 1930 ως το 1932 εκδιδόταν το περιοδικό Le surrealisme au service de la Rιvolution. Με την κήρυξη του πόλεμου του 1939 – 1945 ο υ. ως κίνημα είχε εξαντληθεί, αν και το 1947 η «Διεθνής έκθεση υπερρεαλισμού» στο Παρίπι συγκέντρωσε πλήθος συγγραφέων και καλλιτεχνών. Παρά τις φιλοδοξίες της, η υπερρεαλιστική επανάσταση περιορίζεται στο λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό χώρο, όπου έχουν πραγματικά τη θέση τους οι θεματικοί και γλωσσικοί πειραματισμοί των υπερρεαλιστών, που εκφράζουν την εξέλιξη των ποιητικών μορφών της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Το υπερρεαλιστικό κίνημα δεν μπορεί ωστόσο να περιοριστεί μόνο στα έργα των καλλιτεχνών και των συγγραφέων που προσχώρησαν σ’ αυτό (Μπρετόν, Αραγκόν, Ελιάρ, Σουπό, Τζαρά), αλλά πρέπει να περιλάβει και την κολοσσιαία κριτική συνεισφορά, τη σκέψη, τις ιδέες που πρόσφερε σε κάθε πεδίο του σύγχρονου πολιτισμού. Τέχνη. Πρόδρομοι του υπερρεαλισμού στη ζωγραφική μπορούν να θεωρηθούν τα έργα του Οντιλόν Ρεντόν –που επηρεάστηκε ως ένα βαθμό από το Γκυστάβ Μορώ, τον Άρνολντ Μπαίκλιν και τον Ουίλιαμ Μπλέικ– του «Τελώνη» Ανρί Ρουσό, του Μαρκ Σαγκάλ (το 1911 είχε ήδη ζωγραφίσει όπως «Ο άνθρωπος με το κομμένο κεφάλι»). Η επίδραση του υ. είναι καταφανής στους ζωγράφους Τζόρτζο ντε Κίρικο, Μαξ Ερνστ, Iβ Τανγκί, Ρενέ Μαγκρίτ, Σαλβαντόρ Νταλί. Στη διαμόρφωση του υ. επέδρασαν σημαντικά οι αναζητήσεις νταντά (ντανταϊσμός) με τις οποίες είχαν απασχοληθεί πολλοί καλλιτέχνες, που μετά το 1924 προσχώρησαν στο υπερρεαλιστικό κίνημα. Tα frottages του Μαξ Ερνστ θα μπορούσαν να είναι τα πρώτα έργα της υπερρεαλιστικής ζωγραφικής: «Για να βοηθήσω τις λογικές και τις παράλογες δυνάμεις μου –έγραφε αργότερα ο ζωγράφος– έκανα μια σειρά σχεδίων με σανίδια, τοποθετώντας τους φύλλα χαρτιού που έτριβα έπειτα με το μολύβι». Τα πρώτα frottages δημοσιεύτηκαν το 1926 με τον τίτλο Φυσική Ιστορία και παρουσίαση του Ζαν Αρπ. Στα τέλη του 1925, στην παρισινή Γκαλερί Πιερ, παρουσιάστηκε μια μεγάλη ομαδική έκθεση υπερρεαλιστικής ζωγραφικής με έργα των Ζαν Αρπ, Τζόρτζο ντε Κίρικο, Μαξ Ερνστ, Πάουλ Κλέε, Αντρέ Μασόν, Χουάν Μιρό, Πάμπλο Πικάσο, Μαν Ρέι, Πιερ Ρουά. Τον επόμενο χρόνο δημιουργήθηκε η Υπερρεαλιστική Γκαλερί και στη δεύτερη έκθεση ενώθηκαν με την ομάδα ο Μαρσέλ Ντοσάν και ο Πικαμπιά. Το 1928 ο Μπρετόν συγκέντρωσε σ’ ένα τόμο, με τον τίτλο Ο υπερρεαλισμός και η ζωγραφική, μια σειρά άρθρων αφιερωμένων στους σημαντικότερους ζωγράφους του κινήματος. Μια σειρά σχεδίων που είχαν γίνει σε συνεργασία (από τους Μιρό Μαξ Πορίζ, Μαν Ρέι, Τανγκί) δημοσιεύτηκε (Ο υπερρεαλισμός το 1922) από την επιθεώρηση Varietιs. Στο δεύτερο μανιφέστο του υ. (1929) ο Μπρετόν εξηγεί «γιατί ο υ. δε φοβήθηκε να γίνει δόγμα της απόλυτης εξέγερσης της καθολικής ανυποταγής, του γενικού σαμποτάζ (...). Όλα μένουν ακόμα να γίνουν, όλα τα μέσα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να συντριβούν οι ιδέες της οικογένειας, της πατρίδας, της θρησκείας». Στις αρχές του 1930 κυκλοφόρησε το νέο περιοδικό Ο σουρεαλισμός στην υπηρεσία της επανάστασης (Le surrealisme au service de la Rιvolution), στην πραγματικότητα όμως η προσχώρηση (εφήμερη) του υπερρεαλιστικού κινήματος στον κομμουνισμό είχε διακηρυχτεί από τον Μπρετόν από το 1925. Στους νέους οπαδούς ανήκουν οι Ρενέ Μαγκρίτ, Αντρέ Μασόν, Αλμπέρτο Τζακομέτ, Βαλαντίν Ουγκό, Σαλβαντόρ Νταλί (ως το 1936), Βίκτορ Μπράουνερ· ομάδες υπερρεαλιστών ζωγράφων παρουσιάστηκαν στις Η.Π.Α., στις Βρυξέλλες, στην Πράγα, στο Βελιγράδι, στο Λονδίνο, στη Δανία και στην Ιαπωνία. Θέατρο. Δεν είναι εύκολο να καθοριστεί ποια από τα θεατρικά εκείνα έργα που θεωρήθηκαν υπερρεαλιστικά ήταν πραγματικά τέτοια, είτε γιατί ο υ. περισσότερο από αισθητικό κίνημα ήταν μια ιδέα-δύναμη που τη χρησιμοποιούσαν με διαφορετικό τρόπο οι διάφοροι συγγραφείς, είτε γιατί μερικοί συγγραφείς διώχτηκαν αργότερα από το κίνημα ή αποσύρθηκαν. Μετά τον Απολιναίρ, που χαρακτηρίζοντας το δράμα του Οι μαστοί του Τειρεσία (1917) «υπερρεαλιστικό» είχε δημιουργήσει κατά κάποιο τρόπο τις απαρχές του κινήματος, πρέπει v’ αναφερθούν τα έργα του Ιβάν Γκολ (Ασφάλεια εναντίον της αυτοκτονίας, 1920, Mαθουσάλας, 1922) που παίχτηκαν με μεγάλη επιτυχία στη Γερμανία πριν από τη Γαλλία, Βίκτωρ ή τα παιδιά στην εξουσία (1928) του Ροζέ Βιτράκ και το έργο του Ραϊμόν Ρουσέλ, ο οποίος, μεταφέροντας στη σκηνή μερικά από τα πιο ονειροπαρμένα μυθιστορήματα του (Εντυπώσεις από την Αφρική) ή γράφοντας με τελείως προσωπική τεχνική θεατρικά κείμενα (Το αστέρι στο μέτωπο, 1924 και Η σκόνη των ήλιων, 1926), παρουσίασε στη σκηνή έναν κόσμο που κυριαρχείται από το υποσυνείδητο και το παράλογο. Τα τελευταία χρόνια ο υ., που σημείωσε κάποια επιτυχία στην Τσεχοσλοβακία και στη Γερμανία, παρουσίασε εντονότερες τις μεταρομαντικές πλευρές του και τον έξαλλο λυρισμό που αποτελούσε τη βάση του. Η προσπάθεια να ξεπεράσει το πραγματικό με το εξωπραγματικό, δε χρησίμευσε παρά μόνο στο να τον απομακρύνει από την ίδια την πραγματικότητα. Κινηματογράφος. Ο υ. στον κινηματογράφο εμφανίζεται στο χώρο της παρισινής πρωτοπορίας στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας, μέσα σ’ ένα κλίμα πειραματισμού που δημιουργείται εντελώς ανεξάρτητα από τις εμπορικές απαιτήσεις και τείνει στην αναζήτηση νέων εκφραστικών μέσων για την εξερεύνηση του κόσμου του υποσυνείδητου. Ιδιαίτερα πετυχημένο, από άποψη μορφής, ήταν το Αστέρι της θάλασσας (1929) του Μαν Ρέι, ενώ Το κοχύλι και ο κληρικός (1928) της Ζερμέν Ντιλάκ, χαρακτηρίζεται ως η πρώτη αυθεντικά υπερρεαλιστική ταινία με το εικονοκλαστικό παράλογο πνεύμα που- τη διαπνέει. Αλλά ο αντι-κομφορμισμός, η αναρχική διάθεση, η ανατρεπτική σύλληψη των υπερρεαλιστικών εκδηλώσεων εμφανίζονται καθαρά στις δύο ταινίες του Λουίς Μπουνιουέλ και του Σαλβαντόρ Νταλί: Ένας σκύλος της Ανδαλουσίας (1928) και Η χρυσή εποχή (1929). Έδαφος περισσότερο κατάλληλο για μετέπειτα υπερρεαλιστικούς και πρωτοποριακούς πειραματισμούς ήταν, γύρω στα 1930, οι Η.Π.Α., όπου συγκεντρώθηκαν αρκετοί καλλιτέχνες του παρισινού κινήματος, μεταξύ των οποίων ο Μαρσέλ Ντισάν, Μαν Ρέι, Μαξ Ερνστ που συνεργάστηκαν στην ταινία Όνειρα που μπορεί ν’ αγοράσει το χρήμα (1947) του Χανς Ρίχτερ, που μένει κλασικό στο είδος του. Υπερρεαλιστικά στοιχεία υπάρχουν στις ταινίες που γύρισε ο «Νέος Αμερικανικός Κινηματογράφος», πρωτοποριακή ομάδα με πολλές τάσεις. Έργο του Σαλβαδόρ Νταλί. Υπερρεαλισμός. Σχέδιο του Φρανσίς Πικαμπιά για την επιθεώρηση «Litterature» (Παρίσι 1919), που υπήρξε από τα σημαντικότερα όργανα του κινήματος και θεωρητικό όργανό της. Υπερρεαλιστικό έργο του Αντρέ Μασόν: «Το ζευγάρι» (1958, Παρίσι, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης). Υπερρεαλισμός. Η ανακάλυψη του κόσμου του υποσυνείδητου ήταν από τις αμεσότερες πηγές του κινήματος, το οποίο υποστήριξε ως ερευνητική αρχή την πιστή καταγραφή των εξωλογικών καταστάσεων, όπως το όνειρο και οι ψυχικοί αυτοματισμοί. Εδώ, έργο του Ρενέ Μαγκρίτ: «Η φωνή των ανέμων» (1932, Βενετία, Συλλογή Π. Γκούγκενχαϊμ).